Բնագիրը կցուած է ներքեւը։ The attached is my translation of Armenag Yeghiayan’s, customary Sunday mailing about Armenian culture. I have attached the original, dated Sunday May 5, 2024. Vahe H Apelian
Roustam/Rustam Raza/Raeza’s real name was Rostom Hovnani Khachaturian / Khachadourian.
He was born in Tiflis, in 1782, in a family of Armenian merchant from Shushi. He was 11 years old when his father, in order to expand his business, left for Tiflis with his two eldest sons, leaving his wife, two daughters and Rostom in Karabakh. After a year of success, he invited the rest of the family to join him. On the way, Rostom was kidnapped by Tatars and was sold from one to another for seven times and finally ended up in a mansion in Istanbul.
In 1797, the new owner gifted him to the ruler of Egypt. After the latter's death, he was passed into the hands of a certain Sheikh el-Bakri, who in turn in 1799 presented him, along with a beautiful horse, to Napoleon Bonaparte, who had conquered Egypt a year earlier.
After that day and for the next 16 years, Rostom would follow his new master and serve him until the latter's exile to Elba Island in 1814.
***
When Napoleon returned to Paris, he brought Rostom with him and appointed him as his first personal bodyguard among others. He allowed him to wear his Egyptian costume on ceremonial occasions, and also allocated him a bed in the alley of his apartment, from where Rostom could continuously watch over the owner's safety. Upon hearing whispers he attributed to possible danger, Rostom would not hesitate to move his bed next to the door of Napoleon's bedroom, so that conspirators would confront him first, before attempting to reach his master. Napoleon made a note of his devoted service and appreciated his devotion, and lavished him with various gifts.
Napoleon knew that during the heat of the battle, he had Rostom by his side, who watched over his safety, even during the feasts. Rostom examined Napoleon's plates, cups, food and drinks one by one. He tasted his master’s food first and sipped the drinks after which he had them. at the disposal of Napoleon.
Rostom participated in all Napoleon's wars without exception always upholding his origin and nationality, and used his standing with the emperor for the benefit of his countrymen. Napoleon closed all the Italian monasteries, but spared Saint Lazarus of the Mekhitarist Order, declaring it a "scientific academy" by a special decree, so that no harm would be done to the monastery. During the Moscow campaign, Napoleon ordered to burn the whole city, but through the mediation of Rostom, Napoleon had the Armenian quarter spared, where the church was also located. Napoleon appointed guards over to prevent looting.
* * *
After the unsuccessful Moscow campaign, the united European armies marched onto France to punish Napoleon. Napoleon was trapped in the Fontainebleau castle near Paris, where he decided to commit suicide. He asked for the necessary weapon from Rostom, who not only did not procure it, but also fled to Paris, and settled with his family in the vicinity of Paris, in Dourdan. For the first time in sixteen years, Rostom left his master, fearing that the victorious powers might accuse him of murder, should Napoleon had committed suicide.
Napoleon was arrested and exiled to the Italian island of Elba in 1814. After 300 days of captivity, he escaped and returned to Paris, but he no longer wanted to see Rostom.
After his defeat at Waterloo in 1815, Napoleon was exiled to the island of St. Helena. But Rostom did not attend to him. It is questionable whether he could have such a privilege.
* * *
After a sedentary life of about ten years in Dourdan, Rostom, probably in 1826, visited Tehran, or Tiflis, where he was received by Yermolov, the Russian governor of the Caucasus. Rostom participated in the Russo-Persian war as a squad commander and after the liberation of Karabakh in 1828, he settled in his native city of Shushi, where he stayed for two years. After which, he returned to Paris with his family.
Rostom met Napoleon for the last time in 1840, when Napoleon’s remains were brought to France and a proper funeral took place. He participated in the procession with his head bowed, walking on the first row.
He settled in Dourdan, where he died in 1845.
Shortly before his death, he wrote his memoirs: "Napoleon’s Mamluk:The Memoirs of Roustam Raez, which was published in 1866 and were later translated into many languages, such as English, Italian, Russian, Georgian and Armenian.
Rostom's portrait has been drawn by many talented artists, and many writers, such as Balzac, Stendhal, Tolstoy, Dostoevsky and others, have written about him.
His grave remains in Dourdan, receiving proper care and attention. The authorities put a sign at the entrance of the house.
***
Personal life
Napoleon, being personally interested in Rostom's welfare, had encouraged him to marry Mademoiselle Douville, relative of a his wife, Joséphine Beauharnais. Rostom did so. The marriage took place in 1814. All costs were borne by Napoleon himself.
Rostom had a boy and a girl. His son became the plenipotentiary representative of France in Tunis. He also has a grandson named Edmond, whose fate is unknown.
Rostom did not receive any state compensation from the new government. instead, the king of the day, Louis Philippe, entrusted his wife with the directorship of the city's postal service, which gave them a modest economic self-sufficiency.
***
Addendum
The following was reported in the 12/10/2013 issue of “Nor Haratch” Armenian newspaper. It was announced that the memory of Napoleon's Mamluk bodyguard, Rustam Raza, was celebrated this year as well, in the Dourdan cemetery, where his grave is located. Around 100 people were present at the ceremony which was organized by the Union of Former Armenian Fighters, that has been conducting the remembrance ceremony since 2007. Attending the ceremony was 96-year-old Arsen Chakarian from “The Manouchian Group”. Garegin Margaryan, the newly appointed military attaché of the Armenian Embassy in France; Jacques Macet, on behalf of the “Fondation Napoleon” organization attended for the first time.
On Thursday, October 3, at 11 o'clock, the ceremony began in front of Rustam's grave. The mayor of Dourdan, Olivier Legois, announced that a monument to Rustam will be placed at the entrance of the cemetery next year. The President of the Union of Former Armenian Fighters and the Resistance, Antoine Paghtikian, emphasized in his speech the invaluable importance of Rustam Raza for the French-Armenians and, in particular, the French-Armenian ex-soldiers' association. Rustam Raza was the first Armenian soldier who fought under the French flag since 1799. He reminded of the present importance of the hero Rustam, who, after serving Napoleon, returned to Tiflis, joined the commanding Russian army and fought for the independence of Karabakh.
After placing the wreaths, the funeral service was performed by the pastor of the Armenian Apostolic Church in Chaville, Gourgen Aghababyan.
This year, for the first time, the mayor invited the attendees to the city hall to raise a glass to Rustam's memory, after which the evening continued in one of the local cozy restaurants, giving an opportunity to reflect on Rustam Raza's personality and his contribution to the Armenian-French ties. A representative of the Lusignan dynasty also spoke. Excerpts from the Rustan Raza’s memoir was read.
Armenpress" also covered the news of the day and reported that on October 3, an event dedicated to the memory of Napoleon Bonaparte's bodyguard, Armenian Mamluk Rustam Raza was held in the city of Dourdan, France. The mayor of Dourdan, Olivier Legois, representatives of local government bodies, and former French-Armenian-soldiers association, Armenian clergy and other guests participated in the tribute ceremony initiated by the Union of French-Armenian ex-soldiers and resistance fighters. The newly appointed military attaché of the RA Embassy in France Garegin Margaryan and representatives of the diplomatic staff were also present at the event. Those present placed wreaths on the tombstone of Rustam Raza in the Dourdan cemetery, then the national anthems of France and Armenia were played.
Բնագիրը՝ Ռուստամ Ռազա (Նափոլէոնի հայ թիկնապհը)
Բուն անունով՝ Ռոստոմ Յովնանի Խաչատուրեան:
Ծնած է Թիֆլիս, 1782-ին, շուշեցի հայ վաճառականի ընտանիքի մէջ:
Ռոստոմ 11 տարեկան էր, երբ հայրը, գործը ընդարձակելու նպատակով, երկու մեծ որդիներուն հետ կը մեկնի Թիֆլիս՝ Ղարաբաղի մէջ ձգելով կինը, երկու աղջիկներն ու Ռոստոմը: Գործերը յաջող ընթացք ունենալնուն՝ տարի մը ետք ան քովը կը կանչէ ընտանիքին մնացեալ անդամները: Ճամբան թաթարներ կ’առեւանգեն Ռոստոմը, որ այնուհետեւ ձեռքէ-ձեռք կը վաճառուի եօթը անգամ՝ ի վերջոյ յայտնուելու համար Պոլսոյ ապարանքներէն մէկուն մէջ:
1797-ին նոր տէրը կը նուիրէ զայն եգիպտոսի կառավարիչին՝ իբրեւ անոր մամլուքը (مملوك): Այս վերջինի մահով՝ զայն ձեռք կ’անցընէ ինչ-որ շեյխ էլ-Պաքրի մը, որ իր կարգին 1799-ին զայն, գեղեցիկ ձիու մը հետ, կը նուիրէ Եգիպտոսը տարի մը առաջ նուաճած Նափոլէոն Պոնափարթին:
Այն օրէն ետք եւ ամբողջ 16 տարի Ռոստոմ շուքի մը պէս պիտի հետեւի իր նոր տիրոջը ու անձնուիրաբար պիտի ծառայէ անոր՝ մինչեւ այս վերջինին Էլպա կղզի աքսորը՝ 1814-ին:
* * *
Նափոլէոն արտասովոր համակրանք եւ վստահութիւն կը տածէ Ռոստոմի հանդէպ, որ այնուհետեւ կը դառնայ իր հաւատարիմ արբանեակը կեանքի բոլոր վերիվայրումներուն մէջ:
Փարիզ վերադարձին՝ իր հետ կը բերէ զայն եւ կը նշանակէ իր առաջին թիկնապահը ի շարս այլոց: Կը թոյլատրէ, որ հանդիսաւոր առիթներու ան կրէ իր եգիպտական տարազը (տեսնել նկարը), ինչպէս նաեւ անոր կը յատկացնէ իր յարկաբաժնին նրբանցքին մէջ մահճակալ մը, ուրկէ Ռոստոմ անխափան կրնար հսկել տիրոջ ապահովութեան վրայ: Նուազագոյն վտանգի մը շշուկներուն ի լուր՝ ան չէր վարաներ մահճակալը փոխադրելու Նափոլէոնի ննջասենեակի սեմին, որպէսզի դաւադիրները նախ եւ առաջ զի՛նք դիմակայէին՝ տիրոջը հասնելէ առաջ:
Նափոլէոն այս բոլորին տեղեակ էր, կը նկատէր այս բոլորը եւ ըստ այնմ ալ կը գնահատէր զայն թէ՛ իր յատուկ վերաբերումով, թէ՛այլազան նուէրներով:
Ան գիտէր, որ պատերազմի ամենաթէժ պահերուն իր կողքին ունէր Ռոստոմը, որ արթուն կը հսկէր իր ապահովութեան վրայ, ինչպէս եւ կերուխումի պահերուն, ուր մէկ առ մէկ կը քննէր Նափոլէոնի իւրաքանչիւր պնակը, գաւաթը, ուտելիքն ու խմիչքը՝ առաջինը ի՛նք համտեսելով ու ապա դնելով զանոնք տիրոջ տրամադրութեան տակ:
Ռոստոմ մասնակցեցաւ Նափոլէոնի բոլոր պատերազմներուն անխտիր՝ միշտ յիշելով իր ծագումն ու ազգութիւնը եւ յաջողեցաւ օգտագործել իր վարկը մէյ մը Իտալիոյ մէջ, երբ Նափոլէոն փակել կու տար բոլոր իտալական վանքերը, սակայն կը խնայէր Մխիթարեաններու Սուրբ Ղազարին՝ յատուկ հրամանագիրով մը «գիտական ակադմիա» հռչակելով զայն, որուն ոչ մէկ վտանգ կը սպառնար: Ան իր ազգային պարտականութիւնը կատարեց նաեւ Մոսկուայի արշաւանքի առթիւ. երբ Նափոլէոն այստեղ հրամայեց այրել ամբողջ քաղաքը, ապա Ռոստոմի միջնորդութեամբ խնայուեցաւ Հայոց թաղամասին, ուր կը գտնուէր նաեւ եկեղեցին. Նափոլէոն պահակներ կարգեց անոր, որպէսզի կանխուի ամէն վտանգ:
* * *
Մոսկուայի անյաջող արշաւանքէն ետք, երբ Եւրոպական միացեալ բանակները արշաւեցին Ֆրանսա՝ պատժելու համար Նափոլէոնը, ան թակարդուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Fontainebleau ապարանքին մէջ, ուր եւ որոշեց անձնասպան ըլլալ. առ այս՝ հարկ եղած զէնքը խնդրեց Ռոստոմէն, որ, ոչ միայն չհայթայթեց զայն, այլեւ փախուստ տուաւ դէպի Փարիզ, ու ընտանիքին հետ հաստատուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Տուրտան գաւառակը:
Տասնվեց տարուան մէջ առաջին անգամ ըլլալով Ռոստոմ կը լքէր իր տէրը այն մտավախութեամբ, որ յաղթական տէրութիւնները կրնային զինք տիրասպանութեամբ ամբաստանել:
Նափոլէոն ձերբակալուեցաւ ու 1814-ին աքսորուեցաւ իտալական Էլպա կղզին, ուրկէ 300 օր ետք փախուստին ու վերադարձին Փարիզ՝ ան այլեւս չուզեց տեսնել Ռոստոմը:
Չուշացաւ նափոլէոնի վերջնական աքսորը, Վաթերլոյի պարտութենէն ետք 1815-ին՝ դէպի Սուրբ Հեղինէ կղզին, ուր Ռոստոմ նմանապէս չընկերացաւ անոր, այլ հարց թէ նման արտօնութիւն մը կրնա՞ր ունենալ:
* * *
Շուրջ տասը տարուան նստակեաց կեանքէ մը ետք Ռոստոմ, հաւանաբար 1826-ին, այցելեց Թեհրան, ասկէ Թիֆլիս, ուր ան ընդունուեցաւ Կովկասի ռուս կառավարիչ Երմոլովի կողմէ: Իբրեւ ջոկատի հրամանատար մասնակցեցաւ ռուս-պարսկական պատերազմին եւ Ղարաբաղի ազատագրումէն ետք՝ 1828-ին, հաստտաուեցաւ հայրենի Շուշի քաղաքին մէջ, ուր մնաց երկու տարի: Որմէ ետք վերադեարձաւ Փարիզ՝ ընտանիքին քով:
Ռոստոմ վերջին անգամ հանդիպեցաւ Նափոլէոնին 1840-ին, երբ անոր աճիւնները Ֆրանսա բերուեցան ու տեղի ունեցաւ պատշաճ յուղարկաւորութիւնը: Ան գլխահակ մասնակցեցաւ թափօրին՝ քալելով առաջին շարքէն:
Այնուհետեւ վերջնականապէս հաստտաուեցաւ Տուրտան, ուր եւ կնքեց իր մահկանացուն 1845-ին:
Մահէն կարճ ժամանակ առաջ ան գրեց իր յուշերը՝ «Նափոլէոն Ա.-ի մամլուք
Ռուստամի յուշերը», որոնք հրատարակուեցան 1866-ին եւ այնուհետեւ թարգմանուեցան բազմաթիւ լեզուներու, ինչպէս անգլերէնի, իտալերէնի, ռուսերէնի, վրացերէնի ու հայերէնի:
Ռոստոմի պատկերը գծած են բազմազթիւ նկարիչներ, եւ բազմաթիւ գրագէտներ ակնարկած են անոր գործունէութեան, ինչպէս Պալզաք, Ստենդալ, Տոլստոյ, Դոստոեւսկի եւ ուրիշներ:
Անոր շիրիմը կանգուն կը մնայ Տուրտանի մէջ՝ արժանանալով պատշաճ գուրգուրանքի ու յիշատակութ-եան: Իսկ տան մուտքին զետեղած են ցուցանակ մը:
Անձնական կեանքը
Նափոլէոն, անձնապէս շահագրգռուած ըլլլաով Ռոստոմի բարօրութեամբ, խրախուսած էր զայն, որ ամուսնանայ իր կնոջը՝ Joséphine Beauharnais-ի մէկ մերձաւորին հետ, որ կը կոչուէր Douville. այդպէս ալ ըրաւ: Ամուսնութիւնը տեղի ունեցաւ 1806-ին. բոլոր ծախսերը ստանձնեց նափոլէոն ինքը:
Ռոստոմ ունեցաւ մանչ մը եւ աղջիկ մը: Մանչը հետագային դարձաւ ֆրանսայի լիազօր ներկայացուցիչը Թունուզի մէջ: Ունեցած է Edmond Rosdam անունը կրող թոռ մըն ալ, որուն ճակատագիրը անյայտ է. ոմանք, ինչպէս Wikipedia-ն, այս Ռոստամը կը շփոթեն ֆրանսացի համբաւաւոր թատերագիր Edmond Rostand-ով՝ Cyrano de Bergerac-ի հեղինակով, ինչ-որ մեծ թիւրիմացութիւն է եւ ոչ մէկ կապ ունի իրականութեան հետ:
Ան պետական որեւէ հատուցումի չարժանացաւ նոր իշխանութեան կողմէ, փոխարէնը օրուան թագաւորը՝ Louis Philippe, անոր կնոջը վստահեցաւ քաղաքի թղթատարական ծառայութեան տնօրէնութիւնը, որ իրենց պարգեւեց տնտեսական համեստ ինքնաբաւութիւն մը:
Յաւելուած
Հետեւեալը կը կցեմ՝ առնելով Փարիզի «Նոր Յառաջ»-ի 12/10/2013-ի թիւէն.
«Նափոլէոնի մամլուք թիկնապահի՝ Ռուստամ Ռազայի յիշատակը այս տարի եւս նշուեցաւ Փարիզեան շրջանի մօտակայ քաղաքներէն Տուրտանի գերեզմանատան մէջ, ուր կը գտնուի անոր շիրիմը:
2007-էն ի վեր Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան կողմէ կազմա-կերպուող արարողութեան այս տարի ներկայ էին շուրջ 100 հոգի: Հոն էին ֆրան-սահայ նախկին ռազմիկներ՝ իրենց դրօշներով, որոնց մէջ «Մանուշեան»-ի խումբէն՝ 96-ամեայ Արսէն Չաքարեան, Ֆրանսայի մէջ Հայաստանի դեսպանատան նորա-նշանակ զինուորական կցորդ Գարեգին Մարգարեան, ինչպէս նաեւ այս տարի առաջին անգամ ըլլալով «Նափոլէոնեան յիշատակ»-ի ֆրանսական միութեան անունով՝ Ժաք Մասէ:
Հինգշաբթի, հոկտեմբեր 3, ժամը 11-ին, Ռուստամի շիրիմին առջեւ սկսաւ արարողութիւնը: Ճառեր արտասանեցին Տուրտանի քաղաքա-պետ Օլիվիէ Լըկուա, որ յայտարարեց, թէ գալ տարի գերեզմանատան մուտքին պիտի զետեղուի Ռուստամի յուշարձանը, Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան նախագահ Անթուան Պաղտիկեան, որ շեշտեց Ռուստամ Ռազայի անգնահատելի կարեւորութիւնը Ֆրանսահայութեան եւ ի մասնաւորի՝ Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան համար, որ զինք կ’ընդունի իբրեւ այն առաջին հայ ռազմիկը, որ պատերազմած է Ֆրանսայի դրօշի ներքոյ 1799-էն ի վեր։ Ան յիշեցուց Ռուստամ հերոսի այժմէականութիւնը, որ, ծառայելէ ետք Նափոլէնի, վերադարձած է Թիֆլիս, միանալով զօրավար ռուսական բանակին՝ պատերազմած է Ղարաբաղի անկախութեան համար:
Ծաղկեպսակներու զետեղումէն ետք նախ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարուեցաւ Շաւիլի եկեղեցւոյ հովիւ Գուրգէն վ. Աղապապեանի կողմէ :
Այս տարի քաղաքապետը առաջին անգամ ըլլալով ներկաները հրաւիրեց քաղաքապետարան՝ բաժակ բարձրացնելու Ռուստամի յիշատակին, որմէ ետք ցերեկոյթը շարունակուեցաւ տեղւոյն գողտրիկ ճաշարաններէն մէկուն մէջ՝ առիթ ընծայելով Ռուստամ Ռազայի անձին եւ հայ–ֆրանսական կապերուն անոր ներդրումին անդրադառնալու: Հոն խօսք առաւ նաեւ Լուսինեաններու գերդաստա-նի ներկայացուցիչ մը: Ընթերցուեցան Ռուստամի նուիրուած հրատարակութիւննե-րէ խորհրդանշական էջեր՝ հետաքրքրական մանրամասնութիւններով»:
Այդ նո՛յն օրուան անդրադարձած է նաեւ «Արմէնպրես»-ը.
«Ֆրանսիայի Դուրդան քաղաքում հոկտեմբերի 3-ին կայացել է Նապոլէոն Բոնապարտի թիկնապահ, հայազգի մամլուք Ռուստամ Ռազայի յիշատակին նուիրուած միջոցառում: Ինչպես հաղորդում է «Արմենպրես»-ը` ֆրանսահայ նախկին ռազմիկների եւ դիմադրողականների միութեան նախաձեռնությամբ յարգանքի տուրքի մատուցման արարողութեանը մասնակցել են Դուրդանի քաղաքապետ Օլիվիէ Լըգուան, տեղական կառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ, ֆրանսիացի եւ ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներ, հայ հոգեւոր սպասաւորներ եւ այլ հրաւիրեալներ: Միջոցառմանը ներկայ են եղել նաեւ Ֆրանսիայում ՀՀ դեսպանութեան նորանշանակ ռազմական կցորդ Գարեգին Մարգարեանը եւ դիւանագիտական անձնակազմի ներկայացուցիչներ: Ներկաները ծաղկեպսակներ են զետեղել Դուրդանի գերեզմանատանը գտնուող Ռուստամ Ռազայի շիրմաքարին, այնուհետեւ հնչել են Ֆրանսիայի եւ Հայաստանի պետական օրհներգերը»:
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
