A kind of domestic violence

 “On April 12, Armenia’s National Assembly made history by approving a comprehensive set of amendments to the law on Prevention of Domestic Violence, Protection of Persons”, wrote Ani Jilozian in the Armenian Weekly. It is known that stress, and the response to stressful situations, are factors that trigger domestic violence.

Well, Armenia as a whole is undergoing a kind of domestic violence such as the verbal abuse the Prime Minister’s wife Anna Hagobyan was subjected to at the eternal flame for the commemoration of the Armenian genocide. 

The reason of Armenia’s domestic violence is political. Regretfully, instead of helping rationalize the factors, both secular and the religious leaders, especially the leaders of the Armenian Apostolic Church, whose eminence in the life of country is enshrined in Armenia’s constitution, are failing by their inaction, which may be by commission and as well as by omission.

Let me state some of the factors that are being made to inflame  the Armenian public further, instead of helping it to overcome the stresses.

“Historical Armenia vs Real Armenia”.

 Of course, I am referring to the verbiage the PM resorted to convey what the presidents of Armenia resorted to since Armenia regained its independence on September 21, 1991. Levon Ter Petrosyan, first as the president of the Supreme Council of the Republic of Armenia, and subsequentl as the first nationally elected president of Armenia, followed by presidents Robert Kochariyan, and Serzh Sargsyan repeatedly stated that Armenia has no territorial claim from Turkey. We know as well as they knew, that the territory that constitutes Turkey is partly historical Armenia. But the presidents factored it not to be in the best interest of Armenia, which is the "real Armenia", thus chose to ignore it. Surely not to forget it. Chosing to forget is an impossibility. The issue is how to address a memmory.  The presidents, who presently lead the opposition,  did what they had to do and is expected to know better than to stir emotions but to temper emotions.

“No pre-condition”. 

Much like under the governance of Civil Contract party led by the PM, Nikol Pashinyan, the presidents and their parties that governed Armenia during the previous three decades made “no pre-condition” their policy to normalize Armenia’s relations with Turkey, which meant for the Turks not to ask about Armenian genocide related questions when Armenia politically does not have a genocide issue to tell, in a sort "Don't Ask, Don't Tell" policy that will continue be Armenia's as it was.

“List of victims of the Armenian Genocide”.

On September 27, 2024, Andranik Kocharyan, a high placed Civil Contract coalition official anda member of the National Assembly created controversy with his comment regarding the creation of a list of the Armenian genocide victims, which, he calimed can be more of less than 1.5 millions.

My namesake friend Vahe B. let me know that surely Mr. Kocharian knows that legal genocide entails the intent of the perpetrator to commit the genocide, and the numbers by themselves do not constitute genocide. The MP most likely wanted to send a signal to Turkey that Armenia may be willing to join what was envisioned in the Zurich protocols, a Joint Historical Commission. Interestingly, the FM of Turkey expressed its reservation to the PM Nikol Pashinyan's genocide address and called on “all parties to support our proposal to create a Joint Historical Commission, as well as the ongoing settlement process with Armenia.”

Readers may recall the  Zurich Protocols, which entailed  bilateral protocols president Serzh Sargyan's FM Edward Nalbandian signed in 2009 with his Turk counterpart. The Protocols envisioned  the establishment of formal diplomatic relations and the opening of the Turkish-Armenian border (which has been closed since 1993), and the establishment of a joint historical commission on the Armenian genocide issue. The protocols did not take a life of their own as they were not ratified. The Turkish parliament did not ratify it.

When it comes to state bilateral relations with Turkey Armenia will do what it has to do to assure that Armenia stays a viable state where the citizens of Armenia and their children can have a peaceful and a prosperous life.

The same considerations drove the first republic of Armenia interior minister Aram Manoukian and Catholicos Kevork V to host the Turkish visiting dignitaries, while Avedis Aharonian visited Istanbul seeking improved relations between the two countries.  The two republics established a state level formal relations.

It behooves the leadership of Armenia, especially the opposition leaders and the Armenian Apostolic Church,  to deal wisely with the  political stresses and help educate especially the young and the impressionable to learn deal with political stress.

How April 24 was designated as the Genocide Memorial Day.

Attached is my abridged translation of Tatul Hakobyan’s article in ANI Armenian Research Center about designating April 24 as the Armenian Genocide Memorial Day. The original is embedded. Vahe H Apelian 

“The Armenian Genocide Memorial Day is celebrated on April 24, because on that day in 1915, the Armenian intellectuals were sent to their death from Haydarpasha railway station in Istanbul.  The extermination of the Armenian people in Western Armenia thus had begun, amd continued for several years.

In the first years of Sovietization of Armenia and up to 1965, April 24 was commemorated in churches but not officially or in wider public circles. The genocide victims were thus remembered only within families with relatives and friends.

The satirist Yervand Odian was the first to propose in daily "Zhamanak" (Ժամանակ) in Istanbul to designate a special day for  commemorating the victims of 1915 genocide The writer and the inspector of Vagharshapat schools, Vrtanes Papazian, wrote a letter to the Catholicos of All Armenians, Kevork V, proposing to declare April 24 as Martyrs' Day in memory of the Armenian intellectuals who during the night of April 23-24, 1915, were arrested in Istanbul and from Haydarpasha station were sent to their deaths in Ayash, Changhir and other slaughterhouses

A few days later, the Council - according to some souces also an ecclesiastical decree by the  Catholicos - ruled to designate  April 24 as a day of remembrance for the victims of the Meds Yeghern (the Great Grime) and to offer requiem services in all churches on that day.

Until the final victory of the Kemalists and the establishment of the Republic of Turkey in 1923, Armenians commemorated April 24 in Istanbul as well. The April 1922 editions of the "Soviet Armenia" (“Խորհրդային Հայաստան”), the official newspaper published in Yerevan, did not refer to the Meds Yeghern, while the Armenian newspapers of Istanbul allocated ample space.

The ARF's daily newspaper "Djagadamard – Ճակատաշարտ - Battle" in Istanbul, informed its readers that "according to the Catholicos’ directive, the coming Monday, April 24, has been declared a national holiday in memory of our innumerable martyrs. On the same day  holy mass will be offered in all churches of Armenia and a requiem service will be held.According to Catholicos’s order, we instruct to close all the national schools on the same day, and to offer the holy liturgy in the churches and perform a memorial service in memory of the martyrs," wrote "Battle".

In the next issue, on April 25, "Battle" reported: "Yesterday afternoon, a countless crowd gathered at the Sishli National Cemetery to honor the memory of April 24 victims. Amatuni spoke on behalf of Dashnaktsutyun, Sedrak Karian spoke on behalf of Henchakians. Vahan Tekeyan spoke on behalf of the House of Armenian Art. He said we have come to pay homage to our great dead. Misak Manushyan spoke on behalf of the Armenian youth. "Half of the entire nation has become the undertaker of the other half. Dead, dead, dead: 7 years ago, 13 years ago, 27 years ago.”.

The survivors of the Armenian Genocide, who found refuge in Soviet Armenia, could not speak out about the tragedy that befell upon them, because friendly relations had been established between Turkey and the Soviet Union. The pain and collective memories of Armenians were enclosed and "locked" inside individual families.

April 24 started to be celebrated in Soviet Armenia only in 1965. Two years later, the memorial to the victims and survivors of the Armenian Genocide was built on the top of Tsitsernakaberd. Yakov Zarobyan, the leader of Soviet Armenia at that time, played an important role in obtaining the permission from Moscow.

During the leadership years of another leader of Soviet Armenia, Karen Demirchyan, the April 24 "Minute of Silence" was introduced.

During the leadership of Levon Ter-Petrosyan, the first president of Armenia, a museum was built on the top of Tsitsernakaberd, which was later named a museum-institute. The museum was opened on April 24, 1995, at the 80th anniversary of the Armenian Genocide.

Tatul Hakobyan

 

Բնագիրը՝

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը Ապրիլ 24-ին է նշվում, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտավորականությանը Հայդարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահվան ճամփորդության: Հենց այդպես սկսվեց Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման և բնաջնջման ծրագիրը, որը շարունակվեց մի քանի տարի:

Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում հիշատակվում էր Ապրիլ 24-ը, իսկ հետագայում` մինչև 1965թ. զարթոնքը, 1915 թվականը պաշտոնապես կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշվում: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը որպես հարազատների ու մերձավորների հիշատակի օր հիշվում էր ընտանիքների ներսում միայն:

Առաջինը երգիծաբան Երվանդ Օտյանն է Պոլսի “Ժամանակ” օրաթերթում առաջարկել 1915-ի անմեղ զոհերի համար հիշատակի հատուկ օր ընդունել և ոգեկոչել այդ օրը: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանես Փափազյանը նամակով դիմել է Գևորգ Ե Ամենայն հայոց կաթողիկոսին` առաջարկելով ապրիլի 24-ը հայտարարել Նահատակների օր ի հիշատակ հայ մտավորականների, ովքեր 1915 թ. ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը ձերբակալվեցին Պոլսում և Հայդարփաշա կայարանից տարվեցին դեպի Այաշ, Չանղըրը և մյուս սպանդանոցներ:

Մի քանի օր անց կաթողիկոսի դիվանը շրջաբերականով (ըստ այլ տեղեկությունների` նաև կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգել է Ապրիլ  24-ն ընդունել որպես Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր և բոլոր եկեղեցիներում այդ օրը մատուցել հոգեհանգստյան պատարագ:

Մինչև քեմալականների վերջնական հաղթանակը և Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը 1923-ին, հայությունը Ապրիլ 24-ը նշվել է նաև Պոլսում: Այսպես, եթե Երևանում լույս տեսնող “Խորհրդային Հայաստան” պաշտոնաթերթի 1922 թվականի ապրիլյան համարներում անդրադարձ չկա Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բավական տեղ են հատկացրել:

ՀՅԴ Պոլսի “Ճակատամարտը” օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ “համաձայն Հայրապետական կարգադրության, առաջիկա երկուշաբթի օրը` ապրիլ 24-ը, Ազգային տոն է հռչակվել ի հիշատակ մեր բյուրավոր նահատակների, նույն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցվի Պատարագ և կատարվի  հոգեհանգիստ”: “Ըստ այս Հայրապետական հրամանի, հանձնարարում ենք նույն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները և եկեղեցիներում մատուցել Սուրբ Պատարագ և կատարել հոգեհանգստյան պաշտոն ի հիշատակ նահատակների”,- գրեց “Ճակատամարտը”:

Ապրիլի 25-ի համարում “Ճակատամարտը” շարունակեց. “Երեկ կեսօրին անհամար բազմություն էր հավաքվել Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը` հարգելու հիշատակը Ապրիլ 24 զոհերի: Դաշնակցության կողմից խոսեց Ամատունին, հնչակյանների կողմից` Սեդրակ Քառյանը: Հայ Արվեստի Տան անունից խոսեց Վահան Թեքեյանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհվելու մեր մեծ մեռելների հիշատակին: Հայ երիտասարդության անունից խոսք ասաց Միսաք Մանուշյանը. “Ամբողջ ժողովրդի կեսը դարձել է հուղարկավորը մյուս կեսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ”:

Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածները, ովքեր ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգությունը, քանի որ Թուրքիայի և Խորհրդային Միության միջև հաստատվել էին բարեկամական հարաբերություններ: Հայության ընդհանուր ցավը և հավաքական հիշողությունները պարփակվել ու “կողպվել էին” առանձին ընտանիքների ներսում:

Ապրիլ 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշվել միայն 1965-ից: Երկու տարի անց Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի և վերապրածների հուշահամալիրը: Այդ կառույցի թույլատվությունը Մոսկվայից ստանալու հարցում կարևոր դեր կատարեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Յակով Զարոբյանը:

Խորհրդային Հայաստանի մեկ այլ առաջնորդի՝ Կարեն Դեմիրճյանի ղեկավարման տարիներին,  մտցվեց Ապրիլ 24-յան “Լռության րոպեն”:

Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարման տարիներին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց թանգարան, որը հետագայում անվանվեց թանգարան-ինստիտուտ: Թանգարանը բացվեց 1995-ի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցի օրը:

Թաթուլ Հակոբյան

 

Was it Stockholm Syndrome?

 Vahe H. Apelian

The attached is an old blog that I updated to commemorate my  maternal and paternal grandparents orphaned  at  the Armenian Genocide 109 years ago, in 1915.

The attached depicts the 1915 genocidal deportation routes of my grandparents. Those who were driven to Deir ez Zoe did not return.  Our paternal grandfather STEPAN APELIAN reached YABROUD, and paternal grandmother SARA MOUSSAJEKIAN reached AL MOUDAMYEH.   Our maternal grandfather KHACHER CHELEBIAN and grandmother KAROUN APELIAN reached DER ATIYAH near DAMASCUS, 

Stockholm Syndrome is a term I came across for the first time in my Freshman Psychology 101 course. It was an elective course. The term gave me a whole new perspective about my maternal grandmother’s unusual recount of her ordeal during the Genocide.

My maternal grandmother Karoun (Apelian) Chelebian with her children and their spouses and her first grandchild, me.
Standing LtoR: Hovhannes Chelebian, Zvart (Chelebian) Apelian, Hovhannes Apelian, Antranig Chelebiab, 
Seated LtoR: Kohar (Apelian) Chelebian, Vahe H. Apelian, Karoun (Apelian) Chelebian, Siran (Toutikian) Chelebian.

Wikipedia defines it as follows: “Stockholm syndrome, or capture-bonding, is a psychological phenomenon in which hostages express empathy and sympathy and have positive feelings toward their captors, sometimes to the point of defending them….The FBI’s Hostage Barricade Database System shows that roughly 27% of victims show evidence of Stockholm syndrome.” Psychologists offer varying explanations of this seemingly contradictory behavior. It may be that it is the last resort to safeguard one’s sanity.

My paternal and maternal grandparents were orphaned survivors of the Armenian Genocide. They were driven to their extermination along with the rest of their parental families and Kessabtsis in July 1915. The popular account in Kessab is that their ordeal lasted three years and three months, placing their return to their villages sometime in the fall of 1918 to weather the winter ahead without necessary provisions. Somehow they overcame the odds pitted against them. 

I was their firstborn grandchild. Their other grandchildren would trail me by some six years and longer. It may be because of that I seemed to have enjoyed their special attention, although I did not have the pleasure of knowing my maternal grandfather, Khacher. He had passed away at the age of 38 due to ‘pneumonia’ leaving his young wife, my maternal grandmother Karoun (Apelian) Chelebian, a young widow raising their 2 sons and their 2 daughters. Their eldest child, my later maternal uncle, Dr. Antranig Chalabian, was a 10 years old lad when his father passed away.

Stepan Apelian

My paternal grandfather Stepan also survived the Genocide and returned to the village without having anyone else from his immediate family.  He was a quiet man. His whole life outside his family and work in the fields revolved and involved the Armenian Evangelical church of Keurkune, which he served his whole life as its life-long treasurer and trustee until almost the last few years of his life. He was very evasive when it came to my youthful curiosity about his life during the Genocide. My brother Garo was named after his brother Garabed. He also seemed to have a sister who survived the Genocide but we never found out where she lived or if she in fact survived.

Sarah Mousajekian Apelian

My paternal grandmother Sarah Mousajekian survived the ordeal and managed to return to Kessab with her mother and no else from her immediate and extended family. She was a gregarious woman. She had become the de facto medical custodian of the village. There was no birth, dislocated joints or broken bones she was not called to attend. She was illiterate. I was not yet in my teens when I discovered that she did not know how to read. It happened this way. I had accompanied her to the market to purchase reading classes during one of her rare visits to Beirut. The shopkeeper offered her an Armenian newspaper to read to pick the right eyeglasses. She declined the offer telling him that she does not know how to read to my dismay, bewilderment, and unease when all adults I thought knew how to read. Our paternal grandparents’ house was the only one in the village that was known after her instead of her husband when households in greater Kessab were referred to by the patriarch of the family. She was married to my grandfather when she was fourteen years old and he was twenty or so.  The surviving relatives had thought that the two should get married to chart their own course together. 

I associate the genocide mostly with my maternal grandmother Karoun nee Apelian because for many years we lived together in the same apartment in West Beirut. She was fifteen years old when she was driven from her home with the rest of her parental family. She and her young nephew James were the only ones who survived from their family and returned to Kessab having married, on their way, to my maternal grandfather Khacher in their makeshift camp in Deir Attiyeh, Syria. She was a refined woman in manners, in conversation, in her choice of words. Almost every night I would find her kneeling on her bed and praying with a barely audible but intense murmur. My mother has told me that she read the Bible once a year, every year. She had her family’s milestones inscribed in a beautiful handwriting in her Armenian script Turkish reading Bible that I now treasure.

When the family talk came to Genocide she would tell us that the Turkish gendarmes that accompanied their caravan displayed empathy. They would encourage them, she would tell us, to endure a bit longer for their ordeal would soon be over. They showed care and concern to their plight, she would say. I was a high school student and I would often wonder how could that be for at times in the silence of the night she exhibited a scary scene. Every now and then, far into the night, when everyone in the family would be sleeping suddenly she would scream in a terrifying agony and fear. We would immediately rush to her bedside and wake her up. I do not recall seeing her sweating or showing any outward sign of distress. She would then go back sleeping peacefully completely oblivious of the experience a moment ago. God only knew what had remained buried deep in her unconscious mind.

It was in that Psychology 101 class when the day’s lecture dealt with Stockholm syndrome that it occurred to me that my maternal grandmother might have demonstrated, in her conscious state, the symptoms of that affliction but her true feelings feelings of fear and terror came about when her unconscious mind took over.

I took leave of her in early July 1977 in the midst of the Lebanese Civil War. Having secured my immigration papers from the U.S. Embassy in West Beirut, where she lived with my uncle, I was to go to East Beirut the next day. In the morning I crossed to East Beirut with a convoy leaving the Armenian community center. It turned out that we were the last to do that dangerous crossing dodging snipers' bullets.  She had passed away that very night after an apparent stroke. We heard the news of her death the following day through a radio station announcement where a relative worked, as the telephone lines were not working. Later, my maternal uncle and aunt told me that she had agonized over my departure and had died that very evening.

 Upon hearing the sad news, my mother said that she will not wear black. She said she did not want to bid me farewell in black attire. My parents and I could no longer return to West Beirut.  My uncle and aunt accompanied her body to Kessab and had her buried in the Keurkune’s ancient cemetery next to her husband Khacher and daughter Anna.

Those were hectic days. I embarked on my immigrant's journey to the U.S. on a yacht that operated from East Beirut to Cyprus. I was to catch a plane from there to Athens and from there to the U.S. That was the only route available for leaving the country. After all these years, and whenever I think of those days I see my mother waving a white handkerchief as the boat left the shore and sailed into the sea and she gradually disappeared from view while the mountains of Lebanon came in a majestic full view. 

I also cannot do away with the association of Stockholm syndrome and my maternal grandmother’s unusual depiction of her ordeal during the Genocide even though many of my family members have told me that it was her deep-seated Christian faith of forgiveness that drove her and not such a syndrome.

All about the famed song “Cilicia”

Dr. Armenag Yeghiayan’s,  Sunday April 21, 2024, mailing was labeled “Frédéric Bérat, "Ma Normandie”. But I labeled my translation as noted in the title “All about the famed song “Cilicia”,  and attached the original to the translation. Բնագիրը կգուած է։ Vahe H Apelian

 

Frédéric Bérat՝ (1801-1855) was  a contemporary of the previous two writers, Arvers and Lamartine, and is immortalized for his lyrics of one song, Ma Normandie, which under the pen of Mgrditch Beshigtashlian / Mkrtich Peshiktashlian would become "Homeland’s Song" («Երգ հայրենի») and under the pen of Nahabed Rusinian / Nahapet Rusinian, " Cilicia" («Կիլիկիա»).

Frédéric Bérat was one of the sought-after songwriters of his time, almost like today's Aznavour. He wrote his songs, arranged the music and sang them. At the same time, he was a much sought-after comedian who graced the stages of France and brought warmth at his social meetings.

He died of a spinal cord infection, just like Arvers, having been born and lived almost the same years as Arvers’.

"Ma Normandie" survived from his numerous productions. That is how he is remembered, not only in his birthplace, Normandy, but also throughout France as well as elsewhere.

*   *   *

Ma Normandie

Quand tout renaît à l'espérance,                       When everything  is reborn in hope,

Et que l'hiver fuit loin de nous,                        And winter flees far from us,

Sous le beau ciel de notre France,                     Under the beautiful sky of our France

Quand le soleil revient plus doux,                     When the sun returns gentler,

Quand la nature est reverdie,                           When nature has turned green again,

Quand l'hirondelle est de retour,                      When the swallow has returned,

J'aime à revoir ma Normandie,                         I like to see again my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour.                   It’s the country where I was born.

J'ai vu les lacs de l'Helvétie                               I have seen the fields of Helvetia, 

Et ses chalets et ses glaciers,                             And its chalets and its glaciers,

J'ai vu le ciel de l'Italie,                                    I have seen the sky of Italy,

Et Venise et ses gondoliers.                              And Venice and its gondoliers.

En saluant chaque patrie,                                 Greeting each homeland,

Je me disais : «Aucun séjour                              I told myself that no stand

N'est plus beau que ma Normandie,                  Is finer  than my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour».                 It’s the country where I was born.

Il est un âge dans la vie,                                    There comes a time of life,

Où chaque rêve doit finir,                                When every dream must end,

Un âge où l'âme recueillie                                A time when the restful soul

A besoin de se souvenir.                                   Needs to remember,

Lorsque ma muse refroidie                               When my chilled muse

Aura fini  ses chants d'amour,                           Makes its way back to the past,

J'irai revoir ma Normandie,                              I’ll go see again  my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour.                   It’s the country where I was born.

 

The English translation is almost literal, nowhere did the translator depart from the original. While a couple of  the "translations" to Armenian are quite far from the original. They may be considered literary works of their own to be called translation. In other words, they are faithful to the original, in general terms.

                                                      *    *    *

Mkrtich Beshiktashlian (Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան) - 1828-1868 -,  learned about  'Ma Normandie ' poem when the Mkhitarian order was educating him as one of their students from 1839-1845. The date of his penning the poem is not known. It was published for the first time in "Pazmaveb" in 1850 (number 14), under the title "Homeland's Song" («Երգ հայրենի»). The editors noted the following in a comment «when everything is reborn with hope".

Despite it being one of the best examples of Armenian lyric poetry, "Homelan's Song" is not sufficiently read in Armenian. It is written in a simple and clear style. I have reworded it in current vernacular (see attached), and presented it to the readers along the original as my modest tribute to this gifted poet and patriotic Armenian.

*    *    *

«Երգ հայրենի»,

Մինչդեռ յուսով խայտայ բնութիւն               Մինչ  յոյսով կը խայտայ բնութիւնը

Յետ դառնաշունչ ձմերայնւոյն                      Դառնաշունչ ձմեռէն ետք, 

Եւ ի գաւառն իմ հայրենի                               Եւ դէպի իմ հայրենի գաւառս

Գեղածիծաղ դառնայ գարուն,                       Կը դառնայ գեղածիծաղ գարունը,

Մինչ բոյր ի բոյր փթթին ծաղկունք               Մինչ  բոյր ի բոյր կը փթթին ծաղիկները

Եւ ճռուողեն նորեկ ծիծռունք,−                      Եւ կը ճռուողեն նորեկ  ծիծեռնակները,−

Ի քեզ ես դարձ առնեմ յայնժամ,                    Քեզի կը դառնամ այն ատեն,

Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:                      Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:

Ո՛չ հելվետեան ինձ դաշտավայրք                Ո՛չ զուիցերիական դաշտավայրերը

Կամ թէ զուարթ մարգագետինք,                   Կամ թէ զուարթ մարգագետինները,

Ո՛չ քան զքեզ չքնաղագեղ                              Ո՛չ ալ քեզմէ աւելի չքնաղագեղ է

Իտալական պայծառ երկինք.                        Իտալական պայծառ երկինքը. 

Հեռի քեզմէ պանդուխտ գոլով՝                      Քեզմէ հեռու պանդուխտ դարձած՝   

Քոյովդ յար տապիմ անձկով,−                      Քու  կարօտովըդ կ’այրիմ յար,−        

Ի խանձարուրդ իմոց կենաց,                        Քեզի՝  կեանքիս խանձարուրիդ, 

Ո՛վ Հայաստան, առնեմ ես դարձ:                 Ո՛վ Հայաստան, ես կը  դառնամ:

Գայցեն աւուրք, ուր մանկութեան                Պիտի գայ այն օրն,  ուր մատղաշ  

Անկցի տիոցս իմ գեղ դալար,                        Հասակիս  դալար գեղը  խամրի,

Եւ յինէն խոյս տացեն վայելք                         Եւ ինձմէ խոյս պիտի տան կեանքի

Կենաց թեթեւ  ի գարշապար,                        Վայելքները ՝ թեթեւ ոտքերով,

Ուր հէգ մուսայս մատն ի յերեր                     Երբ հէգ մուսաս,  երերուն  մատով,

Մոռանայցէ երգել զսէր,−                               Պիտի մոռնայ սէրը երգել,−

Զնինջ ի ծոցդ առնում յայնժամ,                     Այն ատեն   ծոցիդ մէջ պիտի ննջեմ, 

Ո՛վ  ցանկալիդ իմ Հայաստան:                     Ո՜վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:

***

Nahabed Rusinian  (Նահապետ Ռուսինեան) - 1819-1876 - came across Ma Normandie in 1850s, when he was a medical student in Paris, and was very enthused about the 1848 French Revolution. However, his translation under the title "Cilicia" took place due to  other circumstances.

In 1858-59, another series of bloody Christian-Islamic clashes flared up in Lebanon and Syria with an unprecedented ferocity. It first flared up on Mount Lebanonn, between Maronites and Druze, then in Damascus, between Christians and Muslim and Druze combined forces. In view of the growing losses of the Christians, Napoleon III had the  French fleet anchored off the coast of Lebanon and demanded the Sultan intervene in Mount Lebanon and grant the Christians an autonous rule.  

The Sultan complied with all the demands of the  emperor and appointed an Armenian governor by the name Daoud Pasha (1861-68). The sultan also sent a medical team to treat the wounded. Nahabed Rusinian was among them. The team left Constantinople, crossed Aleppo, entered Syria, arrived to Damascus and reached Mount Lebanon. Nahabed Rusinian probably seperated from the group and went to Cyprus and from there to Cilicia.

It is under the impression of his medical mission and experiences that Rusinian wrote this poem in 1860 and titled it «Cilicia». The second stanza of the lyrics is a faithful to the original, while the rest is elaboration by the author. In the same year or the following, Gabriel Yeranian (1827-1862),  who died prematurely,  composed the music of the well known song «Ciliicia».        

*   *   *

Կիլիկիա

 

 1. Երբոր բացուին դռներն յուսոյ                         2. Տեսի դաշտերն Սուրիոյ,

Եւ մեր երկրէն փախ տայ ձմեռ,                            Լեառն Լիբանան եւ իւր մայրեր¹, 

Չքնաղ երկիրն մեր Արմէնիոյ,                              Տեսի զերկիրն Իտալիոյ,

Երբ փայլէ իւր քաղցրիկ օրեր.                              Վենետիկ եւ իւր կոնտոլներ.

Երբոր ծիծառն ի բոյն դառնայ,                              Կղզու նման չիք մեր Կիպրեայ, 

Երբոր ծառերն հագնին տերեւ,—                         Եւ ոչ մէկ վայր է արդարեւ 

Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա,                            Գեղեցիկ, քան զիմ Կիլիկիա,—

Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:                              Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:  

 

3. Հասակ  մը²     կայ մեր կենաց մէջ,                  Յորժամ քնարն իմ ցրտանայ՝

Ուր ամենայն իղձ կ’աւարտի.                               Սիրոյն տալով վերջին բարեւ,— 

Հասակ մը, ուր հոգին ի տենչ `                             Երթամ ննջել յիմ Կիլիկիա³,

Յիշատակաց իւր կարօտի.                                    Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:

            

1. Մայրիները          2. Տարիք մը     3. Կիլիկիոյ մէջ (ներգոյական հոլով)

Unofficial hymn of the Catholicosate of Antelias

(I quote from my blog dated April 14, 2020)

I became reflective as to when the song - Cilicia - became a trademark of the Catholicosate of Cilicia, if not its accepted hymn?

I inquired with Der Torkom Chorbajian, who is the priest of the Holy Trinity Armenian Apostolic Church in Worcester, MA and with my friend Sarkis Mahserejian who, for many years, was the secretary at the West Coast  Prelacy. Upon confirmation with the Prelate Archbishop Moushegh Mardirossian, Sarkis as well as Der Torkom claimed that the tradition of singing the song Giligia / Cilicia, at the end of the mass in the Cathedral of St. Gregory Illuminator in Antelias - began with Catholicos Zareh I Payasilian, of blessed memory  (1956-1963) who loved the song.

Since then singing Cilicia-Giligia, has become a trademark of sorts or an unofficial hymn of the Catholicosate of Cilicia in Antelias whose seat for centuries was in Sis, in the historic Armenian Cilicia.

The hymn sung by the talented Stepan Frounjian in Racine, WI.

Բնագիրը՝

Frédéric Bérat՝    Ma Normandie

         Պերա ժամանակակից է (1801—1855) նախորդ երկուքին՝ Առվերին եւ Լամարթինին, եւ իր կարգին անմահացած է իր մէ՛կ երգովը՝  Ma Normandie-ով, որ Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանի գրիչին տակ պիտի դառնար «Երգ հայրենի», իսկ Նահապետ Ռուսինեանի գրիչին տակ՝ «Կիլիկիա»:

            Պերա եղած է իր ժամանակի  փնտռուած երգահաններէն, մօտաւորապէս  մերօրեայ Ազնաւուրը. ան կը գրէր իր երգերը, կը յօրինէր երաժշտութիւնն ու կ’երգէր զանոնք: Այս բոլորին հետ միաժամանակ եղած է շատ փնտռուած զուարթաբան մը, որ զարդարած է Ֆրանսայի բեմերը եւ  ջերմութիւն բերած է անոր ընկերական հանդիպումներուն:

            Մեռած է ողնածուծային վարակէ մը՝ ճիշդ Առվերին պէս, մօտաւորապէս անոր հետ ալ ծնած ու ապրած ըլլալով  նո՛յն տարիներուն:

            Անոր բազմաթիւ արտադրութիւններէն  ապրեցաւ   Ma Normandie-ն: Ասով է որ կը յիշուի ան՝ ի մասնաւորի ծննդավայրին՝ Նորմանտիի, բայց նաեւ ամբողջ Ֆրանսայի մէջ: Ինչու չէ նաեւ անկէ դուրս:

*   *   *

Quand tout renaît à l'espérance,                       When everything  is reborn in hope,

Et que l'hiver fuit loin de nous,                        And winter flees far from us,

Sous le beau ciel de notre France,                     Under the beautiful sky of our France

Quand le soleil revient plus doux,                     When the sun returns gentler,

Quand la nature est reverdie,                           When nature has turned green again,

Quand l'hirondelle est de retour,                      When the swallow has returned,

J'aime à revoir ma Normandie,                         I like to see again my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour.                   It’s the country where I was born.

J'ai vu les lacs de l'Helvétie                               I have seen the fields of Helvetia, 

Et ses chalets et ses glaciers,                             And its chalets and its glaciers,

J'ai vu le ciel de l'Italie,                                    I have seen the sky of Italy,

Et Venise et ses gondoliers.                              And Venice and its gondoliers.

En saluant chaque patrie,                                 Greeting each homeland,

Je me disais : «Aucun séjour                              I told myself that no stand

N'est plus beau que ma Normandie,                  Is finer  than my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour».                 It’s the country where I was born.

Il est un âge dans la vie,                                    There comes a time of life,

Où chaque rêve doit finir,                                When every dream must end,

Un âge où l'âme recueillie                                A time when the restful soul

A besoin de se souvenir.                                   Needs to remember,

Lorsque ma muse refroidie                               When my chilled muse

Aura fini  ses chants d'amour,                           Makes its way back to the past,

J'irai revoir ma Normandie,                              I’ll go see again  my Normandy,

C'est le pays qui m'a donné le jour.                   It’s the country where I was born.

Անգլերէն թարգմանութիւնը գրեթէ բառացի է. ոչ մէկ տեղ թարգմանիչը հեռացած է բնագիրէն: Մինչ հայերէն զոյգ «թարգմանութիւնները» բաւական հեռու են բնագիրէն. անոնք թարգմանութենէ անդին անցած՝ ազատ ստեղծագործութիւն են. այլ խօսքով՝ ընդհանուր գիծերու մէջ միայն հաւատարիմ են բնագիրին:

                                                      *    *    *

Պեշիկթաշլեան (1828—1868)՝ Մխիթարեաննե-րուն սան եղած  միջոցին՝ 1839—1845, ճանչցած էր Ma Normandie-ն.  յօրինման  թուականը ծանօթ չէ: Առաջին անգամ  լոյս տեսաւ «Բազմավէպ»-ի մէջ 1850-ին (թիւ 14)՝ «Երգ հայրենի» խորագրով. խմբագրութիւնը իր կողմէ աւելցուցած էր  «հետեւողութեամբ “Quand tout renaît à l’espérance”-ի» մակագրութիւնը:

            Հայ քնարերգութեան լաւագոյն նմուշներէն ըլլա-լով հանդերձ՝ «Երգ հայրենի»-ն բաւականաչափ չէ ընթերցուած  լեզուական պատ-ճառով. գրուած է պարզ ու վճիտ  գրաբարով. կու տամ բառացի թարգմանութեամբ:

            Ահա, ուրեմն,  առիթ մը՝ մեր յարգանքի մէկ համեստ տուրքը մատուցելու  այս շնորհալի  բանաստեղծին եւ բիւրեղատիպ  հայուն:

*    *    *

Մինչդեռ յուսով խայտայ բնութիւն               Մինչ  յոյսով կը խայտայ բնութիւնը

Յետ դառնաշունչ ձմերայնւոյն                      Դառնաշունչ ձմեռէն ետք, 

Եւ ի գաւառն իմ հայրենի                               Եւ դէպի իմ հայրենի գաւառս

Գեղածիծաղ դառնայ գարուն,                       Կը դառնայ գեղածիծաղ գարունը,

Մինչ բոյր ի բոյր փթթին ծաղկունք               Մինչ  բոյր ի բոյր կը փթթին ծաղիկները

Եւ ճռուողեն նորեկ ծիծռունք,−                      Եւ կը ճռուողեն նորեկ  ծիծեռնակները,−

Ի քեզ ես դարձ առնեմ յայնժամ,                    Քեզի կը դառնամ այն ատեն,

Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:                      Ո՛վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:

Ո՛չ հելվետեան ինձ դաշտավայրք                Ո՛չ զուիցերիական դաշտավայրերը

Կամ թէ զուարթ մարգագետինք,                   Կամ թէ զուարթ մարգագետինները,

Ո՛չ քան զքեզ չքնաղագեղ                              Ո՛չ ալ քեզմէ աւելի չքնաղագեղ է

Իտալական պայծառ երկինք.                        Իտալական պայծառ երկինքը. 

Հեռի քեզմէ պանդուխտ գոլով՝                      Քեզմէ հեռու պանդուխտ դարձած՝   

Քոյովդ յար տապիմ անձկով,−                      Քու  կարօտովըդ կ’այրիմ յար,−        

Ի խանձարուրդ իմոց կենաց,                        Քեզի՝  կեանքիս խանձարուրիդ, 

Ո՛վ Հայաստան, առնեմ ես դարձ:                 Ո՛վ Հայաստան, ես կը  դառնամ:

Գայցեն աւուրք, ուր մանկութեան                Պիտի գայ այն օրն,  ուր մատղաշ  

Անկցի տիոցս իմ գեղ դալար,                        Հասակիս  դալար գեղը  խամրի,

Եւ յինէն խոյս տացեն վայելք                         Եւ ինձմէ խոյս պիտի տան կեանքի

Կենաց թեթեւ  ի գարշապար,                        Վայելքները ՝ թեթեւ ոտքերով,

Ուր հէգ մուսայս մատն ի յերեր                     Երբ հէգ մուսաս,  երերուն  մատով,

Մոռանայցէ երգել զսէր,−                               Պիտի մոռնայ սէրը երգել,−

Զնինջ ի ծոցդ առնում յայնժամ,                     Այն ատեն   ծոցիդ մէջ պիտի ննջեմ, 

Ո՛վ  ցանկալիդ իմ Հայաստան:                     Ո՜վ ցանկալիդ իմ Հայաստան:

            Նահապետ Ռուսինեան (1819—1876) ինք  Ma Normandie-ն ճանչցած է 1850-ականներուն, երբ բժշկութեան ուսանող էր Փարիզ եւ մեծապէս խանդավառ 1848-ի 

Ֆրանսական յեղափոխութեամբ: Սակայն անոր մշակումը՝ «Կիլիկիա» խորագիրով, տեղի ունեցաւ ուրիշ հանգամանքներու բերումով:

             1858—59 տարիներուն Լիբանանի մէջ աննախընթաց թափով մը  վերաբռնկեցան քրիստոնեայ-իսլամ արիւնալի հերթական  բախումները. նախ՝ Լեռնալիբանանի մէջ՝ մարոնիներու եւ տիւրզիներու միջեւ, ապա  Դամասկոսի մէջ՝ քրիստոնեաներու  եւ իսլամ-տիւրզի միացեալ ուժերու միջեւ: Քրիստոնեաներու ահագնացող կորուստներուն ի տես՝  Նափոլէոն Գ.  նաւատորմիղը խարսխեց Լիբանանի ափերուն եւ պահանջեց սուլթանի միջամտութիւնն ու Լեռնալիբանանի ինքնավարութիւնը՝ քրիստոնեայ կառավարիչով մը:

            Սուլթանը  կայսեր բոլոր պահանջներուն ենթարկուեցաւ:

            Նշանակեց հայ կառավարիչ մը՝ Տաուտ փաշան՝ 1861—68:

            Ան  շրջան ղրկեց նաեւ  բժշկական սեղմ խմբակ մը, որ իր օգնութիւնը պիտի  բերէր տուժածներուն. Ռուսինեան մաս կը կազմէր այդ խմբակին:

            Անոնք Պոլիսէն ելլելով  եւ Հալէպի վրայով մտան Սուրիա՝ հասնելով մինչեւ Դամասկոս, ասկէ անցան Լիբանան. ուրկէ անդին Ռուսինեան, հաւանաբար  խումբէն բաժնուելով,  հանգրուանեց  Կիպրոս եւ անկէ անցաւ  Կիլիկիա...

            Անոր երգին բ. տունը  հաւատարիմ արձանագրութիւնն է այս ուղեծիրին,  որուն վրայ աւելցած են եւրոպական  ծանօթութիւնները: Ահա այս  առաքելութեան   խոր ու անմիջական  տպաւորութեան տակ ալ գրուած է «Կիլիկիա»-ն՝ 1860-ին:  

            Նոյն կամ յաջորդ տարին իսկ պէտք է յօրինուած ըլլայ անոր շատ  ծանօթ երաժշտութիւնը՝ վաղամեռիկ երգահան Գաբրիէլ Երանեանի կողմէ (1827—1862):

*   *   *

 1. Երբոր բացուին դռներն յուսոյ                         2. Տեսի դաշտերն Սուրիոյ,

Եւ մեր երկրէն փախ տայ ձմեռ,                            Լեառն Լիբանան եւ իւր մայրեր¹, 

Չքնաղ երկիրն մեր Արմէնիոյ,                              Տեսի զերկիրն Իտալիոյ,

Երբ փայլէ իւր քաղցրիկ օրեր.                              Վենետիկ եւ իւր կոնտոլներ.

Երբոր ծիծառն ի բոյն դառնայ,                              Կղզու նման չիք մեր Կիպրեայ, 

Երբոր ծառերն հագնին տերեւ,—                         Եւ ոչ մէկ վայր է արդարեւ 

Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա,                            Գեղեցիկ, քան զիմ Կիլիկիա,—

Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:                              Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:  

 

3. Հասակ  մը²     կայ մեր կենաց մէջ,                  Յորժամ քնարն իմ ցրտանայ՝

Ուր ամենայն իղձ կ’աւարտի.                               Սիրոյն տալով վերջին բարեւ,— 

Հասակ մը, ուր հոգին ի տենչ `                             Երթամ ննջել յիմ Կիլիկիա³,

Յիշատակաց իւր կարօտի.                                    Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:      

armenag@gmail.com                                                                Արմենակ Եղիայեան

1. Մայրիները          2. Տարիք մը     3. Կիլիկիոյ մէջ (ներգոյական հոլով)